محلٌه ی امامزاده جعفر یزد ؛ مثالی بی نظیر در شهرسازی دفاعی ایرانی (2)

خندق ( کنده ) و خندقگونه

در کتاب های تاریخ یزد آمده است که مقبره امامزاده جعفر (ع) بر بلندی ( احتمالا" یک تپٌه ی بسیارکم ارتفاع ) قرار داشته است ؛ وضعیتی که امروز چندان محسوس نیست ، و عملا" از بین رفته است . امٌا این که شهر کویری یزد از دیدگاه جغرافیای شهری تا به چه حدٌ در محلی  فراگیر تپه ماهورهای کویری بناشده است وضعیتی است که همیشه ؛ و تا به این حد ، از نظر متخصصان آمایش شهری ، شهرسازان ، معماران و مدیران امور شهری پنهان نخواهد ماند ؛ و از آنجمله حتی مطالعه ای سطحی نشان خواهد داد که جنوب ، تا حدودی جنوب شرقی ، و به خصوص جنوب غربی قبرستان امامزاده جعفر (ع) را گودی هائی تشکیل می داده است که آنها را « گودال مصلی » می نامیده اند و در بخش غربی ، بنا به گفته ساکنان محل در دهه 1350 ، به منظور دفاع تا حدودی به تعمیق گودی پرداخته اند (1) .

سایر گودی ها هم که می توانسته اند ، در زمان دفاع در برابر تهاجم غارتگران سرازیر شده از سوی ابرقو و سایر مناطق جنوب ناحیه ی یزد ، نقشی دفاعی داشته باشند قابل مطالعه اند ؛ امٌا گودال مصلی که آثار آن را تا کوچه قلمکاری ، در شرق باغچه شمسی ، ، و غرب چاه صاحب الزمان (عج) در دهه 1340 طبیعتا" به صورتی مکرر مشاهده کرده ایم ، بنا به قرائن و شواهدی که در طول این مقوله ارائه خواهیم داد حدود سه - چهار متر بیش از گودی مثلا" سال 1290 شمسی بوده است ؛ و به روایاتی آن نیز عمیق تر از گودیی بوده است که در اثر انباشت گل و لای حاصل از باران های شدید سال 1300 شمسی و به خصوص سیلی که در هفتم دی 1303 شمسی از سوی دروازه مصلی عتیق به این سو روان گشته است ، وجود داشته است . در مطالعه ی شهرساختی محله امامزاده جعفر به منظور آمایش آن ، مطالعات جغرافیائی شهری و قبل از همه توپوگرافی محل اجتناب ناپذیر می نماید .

(1) در حوالی 1334 و 1335 در غرب ساختمان امامزاده جعفر ، بین منزل های آقایان صالحی - گلزار - جمالی - و... گودیی وجود داشت که می گفتند مردم به دستور مشیر الممالک آن را به منظور خندقی دفاعی حفر کرده اند ؛ زباله دانی و محل نخاله بنائی و امثال آن شده بود که باشکایت اهالی شهرداری برای پرکردن آن اقدام کرد و همانموقع عمیق ترین یخش آن را نسبت به سطح کوچه غربی و حسینیه امامزاده حدود سه متر تشخیص دادند . 

محله ی امامزاده جعفر (ع) یزد ، مثالی بی نظیر در شهرسازی دفاعی ایرانی (3)

کوچه های تنگ و باریک و گاه مسقف (ساباط )

امروزه شهرسازانی مبتدی ، و به خصوص دچار فقر مطالعه و بیش از آن گرفتار فقر اطلاعات لازم  در خصوص شهرهای ایرانی ، چنین تصور می کنند که دروازه های قدیمی شهرها ی ایران همه عریض ، به عرض سه متر و چهارمتر و بیشتر ، و به اصطلاح عوام یزدی دارای « در مغازه ای » و « در کاروانسرائی ( که بعدا" در گاراژی گفته می شد ) » بوده اند . حال آنکه ، به ویژه در باره شهرهای خشتی - گلی - کویری ایران ، چنین نبوده است ؛ و گاه مثلا" دروازه های شهر یزد عرضی بیش از یک و نیم متر نداشته اند .

بسیاری از کوچه های پس از دروازه یا کوچه های ورودی شهر به همین قیاس کوچه هائی تنگ و باریک بوده اند تا کنترل واردان به شهر با تانی و اطمینان بیشتری صورت گیرد و در ممانعت از مهاجمان به شهر ، و به خصوص سواران مهاجم ، کار آتر باشد ؛ و باز در همین کوچه که فقط یک سوار قادر به تاخت بوده است پیچ و خم هائی تعبیه می کرده اند که از سرعت تاخت وی بکاهند ؛ گاهی طاق ( ایجاد ساباط ) یا طاقنماهائی پیاپی تعبیه می دیده اند تا از پشت بام ها اقدام کرده از سرعت سواران مهاجم بکاهند و از تاخت و تاز آنان جلو گیری کنند و مهارشان نمایند .

نمونه ای از اینگونه کوچه های تنگ و باریک و دارای طاق و پیچ و خم ورودی شهر یزد پس از دروازه مهریز ، در شمال خندق ِ محله ی لب خندق ، بود که علاوه بر این خصائص دارای شیب تند سربالائی بود .

وسعت شهر یزد در اواسط سلطنت قاجاریان سبب عدم امکان ساخت حصار و برج و باروهائی جدید برای شهری که در ضمن بنیه اقتصادی و اهمیت خود را به تدریج از دست می داده است شده است ؛ و در عین حال به ضرورت دفاع و وجود موانع دفاعی در حمله مهاجمین به تدابیری متوسل شده اند که یکی از آن تدابیر همین وجود کوچه های تنگ و پر پیچ و خم و مسقف در اطراف و ورودی های شهر یزد بوده است .

ساخت دروازه ی جدید برای شهر یزد در سمت جنوب آن که محل ورودی اصلی و بنابر این محل ورود مهاجمان غارتگر نختیاری و فشقائی و... از سمت ابرقو بود است ضرورت بیشتری یافته است که در وازه ی مصلی نقشی کار آ وعمری چندان نیافته است ؛ امٌا هنوز برخی از کوچه های تنگ و باریک آن زمان در مقام ورودی شهر ، و به صورت لایه ای وجود دارند . مثلا" پس از لایه ای که وارد بخش محصور شهر می شده است ، از سمت جنوب ، کوچه های تنگ محله های ملٌا اسماعیل ، مشیر الممالک ، حاجی یوسف ، عباسیه و... بوده اند که برخی از آنان هنوز باقی می باشند .

 

 

 

عوامل ایجادی محلٌه ی امامزاده جعفر (ع)

تحت ویرایش ))

گسترش شهر تاریخی یزد ، و در پی آن « مرغوبیت و ارزش زمین » بنا به چند معیار اساسی بوده است :

- حفاظ و امنیت در برابر حملات گاه بگاه تیره های غارتگر فارسی و غیر فارسی

- موقعیت تجاری و در پی آن موقعیت صنعتی و نزدیکی به آنها 

- دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز روزانه

خدمات شهری ( چون آنچه که در محله هائی « مجتمع سازی » شده شهری چون محله خان - محله ملااسماعیل و... که دارای هویت افتخار آمیز شهرسازی و معماری ایرانی و سرافرازی یزد به عنوان شهر تاریخ جهان شده و می شوند ، از قبل ساخته می شده است ) در محلات به اصطلاح « خود رو » و حاشیه ای چون محله امامزاده جعفر ، خود منوط به امنیت و سکونت تعدادی قابل توجه از مردم دارای قدرت کافی برای  خرید بوده است ؛ که میتوان حدس زد تا مدت ها وجود نداشته است .

امٌا امنیت و موقعیت تجاری - صنعتی محله امامزاده جعفر در اواخر سلطنت قاجاریان و حتی چندساله ابتدائی سلطنت پهلوی متناقض می نموده اند . چون مرغوبیت محل تجاری - صنعتی ، اگر در بازار شهر نبوده است بستگی بر استقرار آن بر سر راههای تجاری شهر و در اینجا به خصوص شاهراه بزرگ هند - بندرعباس - کرمان به اصفهان و تهران و نظایر آن ها داشته است که این شاهراه نیز چنانکه گفته شد از جمله در تقاطع کوچه مصلی به حرم امامزاده جعفر در معرض تهاجمات فارسی ها و بنابر این عدم امنیت مداوم بوده است . در آن سالهای دهه های 1290 و 1300 شمسی یا بختیاری ها به مرکزیت فراغه و برخی دیگر از روستاهای ابرقو به شهر یزد حمله کرده ( حتی از شکستن یا بردن سنگ قبرهای مردگان و بزرگان ( چون در مقبره ملااسماعیل ) و چه بسا مرقد اعلم بلد و... ابائی نداشته اند ) به جان و مال و ناموس مردم تجاوز می کرده اند ؛ یا قشقائی ها ، و باز به کمک ابر قوئی ها همین فجایع را مرتکب می شده اند ، یا حکومت بیخبر و خود خواه مرکزی حکومت را به همین سران عشایری چون ضیغم الدوله قشقائی که دهان فرخی را دوخته است می سپرده اند ! و ... که ما قبلا" در باره وجود خانه های هفت در و پیکر در یزد در برابر اینگونه تهاجمات دد منشانه نوشته ایم ؛ و فراتر از آنها بنگاههای تجاری - اقتصادی چون کاروانسراها بوده اند که خود عملا" دژ مانند ساخته می شده اند . حتی بنگاههای صنعتی بر سر راه مثل روغنگیری ها و رنگریزی ها و ... دارای حفاظ هائی پیش اندیشیده و از جمله درهای ورودی بسیار کوچک بوده اند به اضافه ی این که در چنین محل هائی همیشه کارگر - مبارزانی وجود داشته اند و به محض طلاع از هجوم اشرار سارق پشت کوهی شروع به تخلیه اجناس قابل دسترس سارقان می کرده اند ...

اما منازل مسکونی مردمان فقیر و متوسط ، فاقد چنین امکاناتی بوده اند و طبیعی است که در محلی چون محله کنونی امامزاده جعفر یزد که یکی از اصلی ترین هدلاین های اشرار سارق یوده است حتی درحریم دور دست آن نیز نمی توانسته اند در امنیت باشند گرچه گویا میرزا فتح الله خان مشیر الممالک ، مستوفی آن زمان یزد گویا کلید تدبیر این امر را در دستان خود می دیده است و...  

قبرستان یا پادگان و قرارگاه نظامی ؟

در بهار سال 1291 شمسی ، زمان حکومت شهاب الدوله بر یزد ، اشرار فارسی لابد بازهم به مرکزیت ناحیه ی ابرقو ، به شهر یزد حمله برده اند (1) ؛ و از جمله محله های میدان شاه و به خصوص باغ صندل ( خانه - باغ های نقیب زاده ها - خطیب زاده ها - کلاهدوز ها - درخشانی ها - سید ابراهیمی ها - و.... تا آخوند ملا عبد الرحیم ) را غارت کرده اند .

در اواخر تابستان 1291 و اوایل پائیز همان سال مسئله منحرف کردن ذهن بزرگترین شرور و غارتگر و مدعی حکومتی ایران بنام ماشاء الله خان کاشی که گویا قصد حمله به تهران و تصرف حکومت سلطنتی را داشته است ، یه سوی شهر همچنان بزرگ و ثروتمند یزد معطوف می شود . گفته اند ماشاء الله خان چهار صد نفر سوار بسیار ورزیده و هرکدام به جای خود یک مدعی با خود داشته است که احتمالا" در بین راه نیز اشرار دیگری به وی می پیوسته اند . جهت دادن این خیل عظیم اشرار به سوی یزد که با وعده ضمنی حکومت یزد به آنان بوده است حتی سبب فرار برخی از ثروتمندان از شهر یزد به روستاهای اطراف شده است .

شهاب الدوله ،حاکم یزد ، که با دریافت خبر رسمی خبر بسیار ترسیده بوده است ، طبق معمول اکثر حکام آن زمان رفع و رجوع مسئله را به میرزا فتح الله خان مشیر الممالک ، مستوفی مشهور و در واقع حاکم واقعی شهر یزد ! ، ارجاع می دهد و در غیاب وی که در مسافرت بوده است از پسرش ، میرزا تقی خان مشیری ، می خواهد که از این لشگر وارد به یزد پذیرائی کند . امروز هر باستانشناس و مردم شناس حتی مبتدی ئی حدس می زند که این خیل عظیم با آنهمه اسب و لابد تعدادی الاغ و شتر و... سایر جهازات فقط در منزل مشیر و کاروانسرا و لرد جنب آن جای نمی گرفته اند و حقیقت دارد که قبرستان امامزاده در نزدیکی محل خانه مشیر تبدیل به جای نگهداری حیوانات آنان شده است .

متاسفانه این موضوع که حرم امامزاده جعفر (ع) تا اوایل سلطنت پهلوی اوٌل در دو سوی جنوبی و غربی و حتی گاه در سمت شمال با نفوذ اشرار فارسی غارتگر به میدان شاه و از آنجا به قبرستان ، به عنوان دروازه ورودی مهاجمین و حتی مبداء حرکت مدافعان یزد به بیرون برای دفاع از شهر قرار می گرفته است در حوالی سال 1345 مورد تائید بسیاری از معمرین اطراف و اکناف آن محل قرار گرفته است .

قدرت اشرار در این محله همچنان به قوت خود باقی یوده است ، اشراری که دیگر استاد محمد بنٌا ی کور و شل شده ( سازنده مناره های امیرچقماق ) را قبول نداشته اند ، و در هر حال ناامنی اطراف امامزاده جعفر ، حتی برای دفن مردگان جدید ، تا زمستان سال 1293 شمسی ؟ که زمان به دارکشیدن استاد محمد باشد باقی بوده است .  

(1) کیست که نداند که جنیش مشروطیت در ایران که با نیت پاک و صفای دل مردم ستمدیده این مرز و بوم شروع شده است با جهت دهی های بیرونی و سوء استفاده از کم سوادی و کم اطلاعی مردم این کشور به حکومتی خانخانی و تاخت و تاز ایلات و عشایر غارتگر کشور ( تحت لوای مشروطه خواهی ! ) و از بین بردن شهرهای بزرگ و نهایتا" افول و تا سرحد مستعمره کشانیدن ایران کشیده شده است . 

 

چنانچه ما در حوالی سال 1347 از تعدادی از معمٌرین محله های مصلی ، میدان شاه و... که برخی در آن زمان بیش از هفتاد با حتی بیش از هشتاد سال داشتند پرس و جو کردیم امامزاده آنچنان قرب و منزلتی نزد مردم یزد اواخر سلطنت قاجاریان نداشته است ، هیچ بزرگی نخواسته است که در محوطه ی اطراف آن یا حتی در کنار مرقد امامزاده دفن شود ، هیچ جنازه ای را قبل از دفن به امامزاده برای به امانت نهادن و دور ضریح چرخاندن و... نمی آورده اند ، چنانکه در خاطرات یکی از نواب ها هم می خوانیم که جنازه همسر حاکم وقت را در سال 1286 شمسی برای به امانت نهادن به حظیره برده اند و در مصلی صفدرخان بر آن نماز گزارده اند . یکی از معمر ترین روضه خوانهای امامزاده تعریف می کرد که در دهه نخست سلطنت رضاخان ممکن بود ، جدا از صاحب عزاها که مرده شان را برای دفن در قبرستان می آوردند ، یا جمعه ها به فاتحه خوانی اهل قبور خودشان می آمدند حتی هفت نفر برای زیارت شخص امامزاده نیایند .

در آن سالها رغبتی برای خانه سازی در محلی که هم اکنون محله امامزاده جعفر خوانده می شود وجود نداشته است و شاید برای مردم آن عصر غیر قابل باور بوده است که روزی این قبرستان بسیار وسیع تبدیل به یک محله مسکونی شود . از دلایل عدم مرغوبیت محل امامزاده با وجود مزیتی که در همجواری با آن قائلند ( و البته آن روزها امامزاده جعفر را به هیچ وجه یک امامزاده واجب التعظیم نمی دانسته اند ) علاوه بر قبرستان بودن و « خاک مرده » ی نامرغوب برای بنٌائی و... عدم امنیٌت محل می دانسته اند : قبرستان در شرق فقط دوخانه ( از خانه کارگزاران مشیر الممالک ) با خانه ی شخص میرزا فتح الله خان مشیر الممالک و باجگیری های ضمنی وی از هرکس و هرجا و در هر زمان فاصله داشته است و در غرب همجواری با عمٌال شرور و باجگیر وی که غالبا" و بنا به یک عرف قدیمی ؟ محل نبرد های داخلی را به قبرستان امامزاده می کشانیده اند .

گفته می شد لوطیان شرور و زورگیر یزد چون پلنک ، جعفرشرٌ ، حسن خر ، و... اکثرا" در محلی بین میدان شاه - امامزاده جعفر - چهار منار و باغ صندل به مرکزیت بید آباد و تخت استاد سکونت داشته اند و حتی برخی محله تخت استاد را « تخت استاد محمد گلکار ( بنا ) » شرور مشهور حوالی سال 1290 شمسی شهر یزد دانسته اند که بعدا" در این محل برخی از شیرها و شیداها و اسدک ها و فرخان ها و...نیز سکونت کرده روزها از سایر محلات لوطی های قداره کشی چون حسن برجبان و... اضافه می شده اند ( که البته رهبریشان هم با شخصی بنام اکبر پسر محمد علی بوده است ؟) .

به این ترتیب لوطیان شرور و قداره کش یزدی قبرستان امامزاده را محل همیشگی نبردهای شهری خود ساخته بوده اند و طبیعی است که با این تفاصیل هیچ کس رغبت خانه سازی در آنجا نمی کرده است . مشهورترین نبردها داخلی شهر یزد که در آن محوطه صورت گرفته اند :

در سال 1272 شمسی ( 1311 ق ) محلٌ نبرد

در سال 1287 شمسی ( 1326 ق ) سنگر برخی از فتنه گران

در سال 1290 شمسی  ( 1329 ق ) سنگر اولیه استاد محمد بنا 

که در هریک از این نبردها تعداد زیادی از مردم یزد کشته شده اند . *

 

گسترش شهر به سوی امامزاده جعفر (ع)

مکرر دیده ام که معماران ، شهرسازان ، مورخان و حتی باستانشناسان که خبره ی بازشناسی بافت های قدیمی شهری و روستائی هستند همیشه شهر یزد را یک « شهر مجتمع » ، و ترجیحا" داخل حصار دانسته اند ؛ حال آنکه ظاهرا" شهر یزد پس از حکومت نادرشاه افشار ، و به خصوص از جوانب غرب و جنوب به تدریج از حصار بیرون آمده و با سرعت افزایش جمعیت ( که در زمان زندیان پر جمعیت ترین شهر و بنابر این بزرگترین شهر ایران شده است ) تا اواخر سلطنت فتحعلیشاه قاجار که جنبش بابیگری صدمات جبران ناپذیری بر این شهر وارد ساخته است ؛ به تدریج روستاهای اطراف خود را بلعیده است .

گسترش شهر یزد در دوران زندیان و نیمه اوٌل سلطنت قاجاریان ، صرفنظر از محله های تاجر - اعیان نشین سهل ابن علی - خان و ملا اسماعیل در جنوب و محله صنعتی ( نساجی ) شیخداد در غرب ، بر حسب ارزش و مرغوبیت زمین ، موقعیت تجاری ، که می توانسته است شامل قبرستان امامزاده جعفر هم بشود ، و به خصوص امنیت و دفاع در مقابل تهاجمات بوده است که این امامزاده - قبرستان - میدان نبرد فاقد امکانات دفاعی در مقابل تهاجمات مکرر تیره های غارتگر به شهر یزد ( که فقط بزرگترینشان در برخی از تاریخ ها مذکور افتاده است ) بوده است . ظاهرا" غارتگران محله های یزد بیشتر از سوی جنوب و با عنوان کلی « فارسی » ( آمده از ایالت فارس ) به آن شهر حمله می برده اند :

- بختیاری های ناحیه فراغه که سارقی مشهور در راس آنان به نام خسروخان به همدستی ایلیاتی های قبلا" ساکن در یزد مشهور به « شیرازی » ها ( احتمالا" بابی ) ،یا همراهی گروهی از ایشان که قبلا" در تفت ساکن شده بوده اند ، لابد بدون آنکه حتی مفهوم مشروطه را هم درک کنند مشروطه خواهی را در غارت یزد بهانه قرار داده حتی از سرقت عداوتمندانه سنگ قبر بزرگان و حمل آن به تفت ؟! شهره بوده اند .

- قشقائی های ناحیه اقلید - آباده ، و از آنجمله تیره محزونها که بعدا" ضیغم الدوله قشقائی از  ایشان حاکم یزد شده است ، دهان منتقد حقخواه میرزا محمد فرخی یزدی را دوخته است ، و به پاس آن و سایر قساوت های خود مبلغی بسیار کلان از بیت المال یزد را از مشیر الممالک دریافت و شهر را ترک کرده است .

- عرب های شیبانی ، به ویژه عمله ها ، کوپانی ها ، و سایر عشایر بواتات - سوریان و اطراف آن

- بویر احمدی ها از سمت آباده و اقلید و ابرقو تا به یزد

- بهارلوهای ترک زبان که از شمال داراب و فسا به نواحی یزد وارد می شده اند .

امٌا بیشتر حملات به یزد و غارت این شهر از سوی عرب های شیبانی و به خصوص بختیاری ها و قشقائی های متمرکز در ابرقو و حوالی آن مینماید که با معدودی ابرقوئی و معدودی دیگر از خودشان که قبلا" در تفت یزد ساکن شده بوده اند هماهنگ و همراه شده از سمت جنوب ، یعنی راه سردوراه به کوچه های پشت باغ و هاشمخان و راه کوچه بیوک به کوچه مصلی و مستقیما" قبرستان امامزاده تا میدان شاه ، گاه به بهانه مشروطه خواهی ... ، به یزد حمله کرده خانه های بی دفاع مردم را غارت می کرده اند .

 

به نقل از میرزا جواد ، بی بی رباب ، میرزا جعفر و میرزاحسن آیت اللهی . ( تحت ویرایش )

حجت الاسلام آقا میرزا محمد جعفر شریف ، پدر حجت الاسلام حاج میرزا علی شریف ( آیت اللهی ) از جمله به این دلیل خانه مسکونی خود را در ضلع شمال شرقی میدان شاه یزد خریده بوده است که گرچه عملا" این خانه در مرز جنوبی شهر یزد قرار گرفته بود ، امٌا به دلیل قبرستان امامزاده جعفر که در آن زمان از شمال به خیابان قیام کنونی ، از شرق به حدود پنجاه متری خانه مشیر الممالک ، از جنوب به نزدیک شاهراه ارتباطی کرمان به اصفهان - کاشان و تهران ( خیابان آیت اللهی کنونی ) ، یا در واقع به کوچه رنگرزی ( در ادامه بازارچه مشیری ) و از غرب به حومه ی جنوبغربی شهر ، شامل بید آباد محدود شده بود و کوچه و پس کوچه چندانی بین آن و کوچه مشیر الممالک ، منتهی به بازارچه ملا اسماعیل وجود نداشت ،  و تا حدودا" سال 1290 شمسی ، میان بر به حوزه علمیه اجدادی خود ، یعنی مدرسه قائمیه ( که امروز به نام مدرسه ملااسماعیل شهرت دارد ) ، و مسجد اعظم یزد ( که امروز بنام مسجد ملااسماعیل شهره است ) برای انجام وظیفه به عنوان ریاست حوزه علمیه مزبور و اقامه نماز جماعت در آن مسجد می رفته است .

اطراف بقعه ی آنروزها کوچک امامزاده جعفر ، در محوطه بسیار وسیعی که « قبرستان امامزاده »  خوانده می شد تتعداد معدودی خانه ساخته بودند که که لابد آنها هم نو  و مثلا" بناشده بین سالهای 1275 و 1290 شمسی بوده اند .

شکل و شمائل شهر یزد در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه تقریبا" اینطور بوده است که وقتی قافله ، یا کاروان مال التجاره به این شهر بیرون آمده از دروازه های قدیمی خود می رسیده است مستقیما" وارد یک « بازارچه ورودی شهر » شود ؛ و چه بهتر که در همان محل در کاروانسرائی اتراق کند، و بار اندازی برای تخلیه کالا و بارگیری داشته باشد . جاده ی کرمان به تهران از جنوب قبرستان امامزاده ، یعنی در همین محل کوچه میر قطب و کوچه گودال مصلی (خیابان ایت اللهی ) می گذشته است ؛ و اطراف این جاده را قاعدتا" مراکزی تجاری چون کاروانسراها ، رنگریزی ها ، دباغی ها ، عصاری ها ، روغنگیری ها ، قنادی ها ، و... محل فعالیت خود قرار داده بوده اند .

درهای ورودی به شهر یزد  به ترتیب باراندازها یا لَرد های باجوردی - میرقطب - گودال مصلی - تازیان - حاج یوسف - و میدان شاه بوده اند که عملا" مرز جنوبی شهر یزد در زمان مشروطیت را تشکیل می داده اند . کنار هریک از این لرد ها لااقل یک کاروانسرا ، یک بازارچه ، یک آآهنگری ( نعلچیگری ) و سایر تاسیسات ضروری در رفع نیاز های مسافران رهگذر و تجٌاروجود داشته است .

خانه آقا میرزا محمد جعفر در شمال بازارچه و لرد میدان شاه ( که این لرد در جنوب غربی میدان شاه و تکیه عباسی و در امتداد قبرستان امامزاده بوده است ) قرار داشته است که از آنجا از بازارچه حاج یوسف ( یا بازارچه میدان شاه ) عملا" از شهر خارج شده گوشه شمال غربی قبرستان امامزاده جعفر را طی، به نقطه شمالی محله تازه ساز مشیر الممالک وارد و از آنجا به مسجد و مدرسه می رفته است . محله تازه ساز مشیر الممالک ، در شرق قبرستان امامزاده جعفر ، شامل منزل وی ، « حمام سرخانه » ، کاروانسرا ، بازارچه ، لرد ، و... از اواخر سلطنت ناصر الدین شاه قاجار ، یعنی تخمینا" بین 1275 تا 1285 شمسی ساخته شده است قدمتی آنچنان بیش از این ندارد .

 

ایجاد محلٌه ی حاج یوسف از محله مشیر قدیمی تر است و بیشترمربوط به اوایل تا اواسط سلطنت ناصر الدین شاه قاجار می شود که جاده کرمان به یزد به محل کنونی میدان امیر چقماق ، و از آنجابه جلوی دروازه اصلی شهر باستانی یزد بنام « دروازه مهریز » می رسیده است و با عبور از جائی که هم اکنون بازار خان در آنجا قرار گرفته است ، و لبه جنوبی خندق که « محله لب خندق » در آنجا بنا شده است ، به کاروانسرای پسته ، از سمت چپ به لرد حاج یوسف ، از سمت راست به لرد کیوان ، و......

ساخت و ساز محله لب خندق ، و به ویژه محله حاج یوسف ظاهرا" پس از کشمکش های بابیان با شیعیان دوازده امامی از حوالی 1230 - 1235 شمسی از سمت شمال به جنوب شروع شده است . بنا به شواهد به دست آمده قبرستان بزرگ یزد از همان ضلع جنوب غربی خندق شروع می شده است تا به امامزاده جعفر برسد . .. ، میرعلاء الدین ، از اجداد شریفان ، در همان اواخر دوره صفویان - افغانان با دوره افشاریان در آن محل به خاک سپرده شده است ، و پس از گذشن مدتی در آن محل شروع به خانه سازی شده بخشی از گورستان عمومی که قبر ابوالعلاء الدین در آن قرار داشته است را نیز به تصرف در آورده به صورت منزل مسکونی در آورده اند ؛ با این تفاوت که تصرف کننده محل این قبر که احتمالا" از اعیان و قدرتمندان شهر یزد ، یا وابسته به آنان بوده است بعدا" پشیمان شده ( گفته می شد خواب دیده ) از پستوئی که قبر در آن واقع شده پنجره ای به معبر عمومی برای زیارت  مردم باز کرده است ( که این پنجره تا حدود 1355 - 1357 باز بوده است ) . اعیان از این جهت حدس زده می شود که آن محل ، به دلیل قرار گرفتن بر سرراه تجاری ، قدر و قیمتی افزون داشته بزرگانی چون حافظ الصحه ی بزرگ ، طبیب مشهور یزد در دوره قاجاریان ، ابریشمی ، بزرگترین تاجر نخ ابریشم یزددر آن زمان ، و ... در آنجا منزل گزیده اند .

به این ترتیب ساخت و ساز بر روی بزرگترین قبرستان یزد ، از شمال به جنوب ادامه داشته است تا این که بحث ایجاد نخستین خیابان شرقی - غربی یزد ( که در رژیم سابق خیابان شاه نامیده شده بود و هم اکنون خیابان قیام خوانده می شود ) از یک طرف و هرج و مرج های پس از شهریور 1320 از طرف دیگر برخی از مردم را به فکر خانه سازی در ضلع جنوبی خیابان مزبور ، در ضلع شرقی لرد میدان شاه می اندازد ؛ و طبیعی است که در ابتدا در این تصرف زمین کسانی که از قدرت بیشتری برخوردار بوده اند ، مثل چند لوطی و... موفق تر بوده اند . البته این تصرف اکثرا" به صورتی مشروع صورت گرفته در همان بخش گقته شده در جوار زورخانه ، منزل اشخاص با منزلتی چون مرحوم ساویز بنا شده است ... و بعدا" ساخت و ساز به قسمت شرقی که نامرغوب تر بوده است کشیده شده است ؛ نا مرغوبتر از این لحاظ که شهر یزد اصولا" از نظر جغرافیای شهری بر روی تپه ماهورهای نسبتا" شنی بناشده و توسعه یا فته است و در چنین بلندیهائی علاوه بر مشکل بیشتر دسترسی به آب بیشتر در معرض بادهای گرم و خشک تابستانی و سرد و سوزناک زمستانی بوده اند . نزدیک بودن به « جوب امامزاده » که نقش « مرده شویخانه » ( غسالخانه ) را ایفاء می کرده است نیز مزید بر علت بوده است . اتفاقا" شاید همین مسائل سبب شده بوده اند که این بخش از قبرستان ، یعنی بخش تپه ای شمال شرقی بقعه آنروزی امامزاده جعفر ( که چون این امامزاده را واجب التعظیم نمی شناخته اند بسیار بسیار کوچکتر از بقعه کنونی بوده است ) مطمع نظر میرزا فتح الله خان مشیر الممالک و اطرافیان وی قرار نگیرد . 

 

 

در حوالی سال 1340 شمسی گفته می شد که برخی از اعیان ثروتمند شهر یزد حتی برای کفراژ ، یا به اصطلاح یزدی و به سبک گِلکاری یزدی ، برای چَرس ریزی و به خصوص خشت زنی ، و با کیفیتی بهتر برای ملاط گذاری ، از همین گِل استفاده می کرده اند .؛ امٌا کاربرد این گِل در کفراژ ، یا زیر بنا سازی ، و به اصطلاح خود یزدی ها « پی گذاری » به تنهائی نبوده است ؛ گاه به آن آهک اضافه می کرده اند ، در مواردی با کاه مخلوط می کرده اند ، یکی از افزودنی ها به آن ریگ و دیگری گچ بوده است که در این مقوله اصلاح ترکیب خاک ، در بخش مواد جامد آن ، صورتی حقیقی به خود میگیرد و از پالایش آن که تقریبا" در هرحال وجود داشته است فراتر رفته و می رود .  

 

 

از اینجا است که خاکشناسی ، شناخت ترکیبات خاک محلی ، و شناخت خاکی که مناسب ساختِ گِل ، گِلکاری ، خشت زنی ، و... باشد اهمیت می یابد ؛ و این شناخت ، گرچه به صورتی ناقص ، امٌا به هرحال در معماری مردمی و سنٌتی شهر یزد وجود داشته است که به آن اشاره خواهیم داشت .    

 

 

 

 

 

در بررسی شهرهائی تاریخی از ایران ، چون شهر یزد که « شهر تاریخ جهان » نیز نامیده شده است ، چه از نظر معماری ، چه از نظر شهرسازی ، و چه نهایتا" در شناخت ، « حفظ و توسعه ی بافت شهری » آنهابه عنوان « میراٍ ث فرهنگی » شاید ده ها سال از بسیاری از کشورهای جهان عقب مانده باشیم ؛ و این عقب ماندگی نه تنها نسبت به کشورهای پیشرفته صنعتی ، بلکه نسبت به کشورهائی مجموعا" کمتر توسعه یافته تر از ما ، و چه بسا به اصطلاح عقب مانده ، نظیر افغانستان ، نیز هست که چون وضوحا" نه مستعمره ، بلکه تحت الحمایه کشورهای پیشرفته هستند ، میدان مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی بومی و سنٌتی آنان قرار گرفته از این نظر از به اصطلاح « خیرِ » « عد و » بهره مند گردیده اند .

تقریبا" تمامی شهرهای ما کم و بیش از« خشت خام » ، یا در واقع « گِلِ نپخته » ساخته شده اند ؛ گِلی که با کمترین تغییر ممکن به عنوان  مصالح ساختمانی  به کار گرفته شده است . اگر خشت خام را نماینده ی تمام اشکالِ گل نپخته فرض کنیم ، که تا کنون همیشه چنین فرضی داشته ایم ، در معماری خشت و گل ، خشت خام در برابر خشت پخته یا آجر قرار می گیرد .

خشت و آجر ، شاید به همراهی سنگ لاشه ، مهم ترین « مصالح ساختمانی معماری بومی – مردمی و سنٌتی » ما را تشکیل می داده اند ؛ و با این وجود در مکاتب معماری خشت و گل جهان نه تنها جایگاه شایسته خود را نیافته اند ؛ بلکه سهمی بسیار کم تر از حق جهانی خود داشته حتی در اصطلاحات و تعاریف و امثال آنها با اسامی یی محلی مواجه می شویم که محل ساخت و ساز خشتی – گِلی آنان اهمیتی حتی به یک چندم اهمیت معماری خشت خام ، و آجر ، در ایران نداشته اند .

احتمالا" :

به جای این که مطالعه کرده مفاخر معماری و شهرسازی خود را مستند کنیم به شعار دهی ، و گاه حتی پرخاش به رقبا ! ، اکتفا کرده ایم .

به جای این که متوجه رقابت جهانی و در واقع بیرونی و بین المللی باشیم به رقابت درونی ، و مثلا" اینکه آیا در حقیقت نارین قلعه میبد قدیمی تر است یا ارگ بم ؟ پرداخته ایم .

... و در چنین به اصطلاح دغدغه هائی هم به جای مطالعه حقیقی – منطقی و علمی ، به رگ های حجت پناه برده سیاست و قدرت را اصل قرار داده ایم .